Przyszłość świata

Anonim (konto usunięte)

Nie jestem pewien, czy istnieje temat o tym jak będzie wyglądał świat za 50 czy 100 lat. Prowokuje mnie do założenia takiego tematu wywiad z dodatku Polityki. Była to rozmowa z Immanuelem Wallersteinem zatytułowana „Na rozstaju dziejów”. Opiszę co mnie w nim zainteresowało.

Zacznę od tego, że ja nie bardzo wierzę w to, że ludzie potrafią prognozować przyszłość, więc nie wierzę w sens takich tematów. Przeczytałem gdzieś, że w latach 50. w USA każdy znaczący komentator wydarzeń gospodarczych upierał się, że ówczesny wyż demograficzny spowoduje ogromne bezrobocie, kiedy osoby z tego okresu zaczną wchodzić w wiek produkcyjny w latach 60 (różnica więc tylko 10 lat). Owi eksperci pomylili się nie tylko w tym przypadku. Nie zdołali przewidzieć, że kobiety dosłownie zaleją rynek pracy. W ocenie ekspertów ten napływ powinien był spowodować jeszcze większe, masowe bezrobocie. Co prawda w latach 1965-1985 zasoby wolnej siły roboczej wzrosły o 40%, ale liczba oferowanych miejsc pracy wzrosła o 50%. Dało to największą liczbę miejsc pracy w porównaniu z jakimkolwiek innym okresem w historii Ameryki w czasie pokoju.
Inną błędną prognozą z przed 10-15 lat było przekonanie, że ludzie nie będą musieli przychodzić do biur, a będą pracować w domach (komputeryzacja, globalna sieć). W rzeczywistości praktycznie wszyscy są w biurze (tu gdzie pracuję tylko jeden faktycznie siedzi w domu). Liczba osób, które wykonują swoją pracę w domu ma być mniejsza o 30% od przewidywanej. Eksperci nie uwzględnili faktu, że praca spełnia również funkcje społeczną i wielu ludzi po prostu chce przychodzić do biura.
Odtwarzacze wideo miały doprowadzić do upadku kin. Tymczasem frekwencja w kinach gwałtownie wzrosła od czasu wprowadzenia odtwarzaczy wideo.
Telewizja miała spowodować spadek poczytności książek. Tymczasem ilość książek i księgarni stale się powiększa.
Mamy więc wielkie problemy z przewidywaniem co się będzie działo za marne 10 lat. Praktycznie ludzie tego nie potrafią robić.

W "Niezbędniku&" jest rozmowa z I.W., który opisuje problemy współczesnego świata i przewiduje zmianę systemu w jaki jest zorganizowany świat. Opiszę teraz co się dowiedziałem z tej lektury, którą sam zresztą uważam za bardzo interesującą. Jest to tak inne spojrzenie niż te do którego jest przyzwyczajony, że ciekaw jestem Waszych komentarzy.

Profesor Immanuel Wallerstein (strona prywatna), należy do szkoły dependystycznej (tu więcej).

Szkoła ta dzieli świat na trzon, półperyferie, peryferie i obszar zewnętrzny. Trzon jest obszarem najbardziej rozwiniętym, to tam zachodzą najszybciej przemiany techniczne, organizacyjne, polityczne i kulturowe. Trzon czerpie korzyści przechwytując wartość dodatkową wypracowywaną na peryferiach, gdzie są przekazywane gasnące technologie i prostsze, mniej dochodowe, prace. Półperyferia próbują zaś gonić obszary należące do trzonu. Według tej szkoły trzon stanowią obecnie Europa Zachodnia, Ameryka i część Azji Południowo-Wschodniej. Polska (podobnie jak Brazylia lub RPA) należy zaś do półperyferii. Część tej szkoły uważa, że półperyferia mają w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat zaniknąć: albo dołączyć do trzonu, albo obsunąć się do statusu peryferyjnego.

Na początku XXI wieku świat nasz charakteryzuje się nieprzewidywalnością. Wszystkie dziedziny ludzkiej aktywności mają się zsuwać coraz bardziej w chaos. Nikt już nie umie przewidzieć gdzie będziemy w nieodległej przyszłości.
Dotychczas ludzie mogli wierzyć, że prognozy są obciążone ryzykiem, ale wierzyli, że zmierzają one do czegoś lepszego. Dominowała wiara w przyszłość, która obecnie zanika. Brak tej wiary wywołuje histerie społeczne z różnych błahych powodów. Świat nie potrafi sobie wyobrazić jutra, więc histeryzuje. Tylko człowiek potrafiący wyobrazić sobie przyszłość, jest stosunkowo spokojny.

Większość obywateli uważa, że państwo powinno im zapewnić bezpieczeństwo, także na rynku. Państwo zaś nie potrafi opanować współczesnego rynku, więc wycofuje się z gospodarki i wmawia ludziom, że kapitalizm jest to wolny rynek. Tymczasem - według I.W. - nie jest to prawdą. Wolny rynek nigdy w kapitalizmie nie istniał. Kapitalizm opierał się zawsze na monopolach i protekcjonizmie, ponieważ tylko na monopolach i chronionym rynku można zrobić prawdziwe pieniądze.

Obecnie światosystem to kapitalizm, którego istotą jest niekończąca się akumulacja kapitału przez firmy szukające zysku. Zysk to różnica między ceną sprzedaży a wszystkimi kosztami produkcji. Problem polega na tym, że wraz ze starzeniem się całego systemu w skali świata koszty rosną szybciej niż ceny, jakie można uzyskać. Każdy producent ma trzy rodzaje kosztów: pracownicy, surowce i urządzenia, podatki. Przez 500 lat istnienia światosystemu wszystkie koszty stopniowo wzrastały, aż osiągnęły poziom, który firmom trudno jest udźwignąć. Dzieje się tak, ponieważ ten światosystem wyczerpał rezerwy, które go żywiły. Po pierwsze kończą się rezerwy taniej siły roboczej, którymi tradycyjnie były regiony wiejskie. Co 25-30 lat światosystem przeżywał falę relokacji. Produkcja przenosiła się tam, gdzie duże grupy ludności były jeszcze poza systemem rynkowym. Dla ludzi funkcjonujących dotychczas w gospodarce z grubsza naturalnej praktycznie każda płaca oznaczała podniesienie standardu. Ale nie na długo. Po 25-30 latach nowe miejsca produkcji się urbanizowały, koszty pracy rosły i fabryki musiały przenosić się dalej. Jest to proces trwający od 500 lat, a dziś dobiegający końca, ponieważ aby mógł dalej się toczyć muszą być gdzieś w zasięgu systemu ludzie wykluczeni z rynku, których za małe pieniądze można wciągnąć w jego orbitę. W Chinach chłopi stanowili niedawno 80% populacji, a dziś już zaledwie połowę społeczeństwa. W Afryce i Ameryce Łacińskiej dzieje się to jeszcze szybciej. W Europie chłopi to zaledwie 5%. Za 20 lat specjaliści w Indiach, Chinach i Rosji będą zarabiali tyle co w USA i Europie i nie będzie już na Ziemi żadnego wielkiego rezerwuaru taniej, inteligentnej pracy.

Podobnie się dzieje z kosztami pracy. Co prawda mówi się, że globalizacja zmniejszy koszty zaopatrzenia, bo będzie można kupować tam, gdzie najtaniej, ale jest to krótka ścieżka, bo nie można znosić barier handlowych bez końca. Tak wiele ich nie zostało, a przybywa rachunków do płacenia. Przez 500 lat producenci obniżali koszty dzięki temu, że mogli za różne rzeczy nie płacić.
Są 3 wielkie rachunki, których kapitaliści nigdy nie płacili w całości.

- Po pierwsze rachunek za śmieci: wyrzucali je jako ścieki do rzek, odpadki zwalali na śmietniska, dym wypuszczali w powietrze. Skutki tego ponosili wszyscy, a oni sami w niewielkim stopniu. Teraz to trzeba uprzątnąć, a zwłaszcza skończyć z zaśmiecaniem świata. I ktoś za to musi zapłacić. Jest to globalny proces, który radykalnie zwiększa cenę funkcjonowania przemysłu. Nawet jeśli jakiś kraj chce tego uniknąć, to musi ulec presji międzynarodowej.
Przemysł nie pokrywał też kosztów odtwarzania surowców naturalnych. Od 400 lat na wielką skalę wycinamy drzewa. Przedsiębiorcy nie przejmują się tym, że dorzynamy ostatni na świecie wielki lat, czyli Amazonię. Ktoś musi zapłacić za jej regenerację. Dotychczas obciążano państwa i podatników. Ale podatnicy nie chcą już za takie rzeczy płacić. Koszt odtwarzania surowców muszą brać na siebie ci, którzy z nich produkują.
- Kolejnym rachunkiem nigdy nie płaconym do końca przez kapitalistów jest infrastruktura, np. drogi. Dziś państwa są pod presją obywateli, którzy coraz głośniej mówią, że płacić powinien ten, kto używa.
Zwiększanie się kosztów to drugi czynnik, który zbliża światosystem do granic jego wytrzymałości.

- Trzecim i ostatnim czynnikiem są podatki. Sto lat temu zaczęła się w Ameryce burzliwa debata nt. podatku dochodowego. Po awanturach doszliśmy wtedy do tego, że najbogatsi w USA, tacy jak Rockefeller, płacili 1,5 % swoich rocznych dochodów. Dziś nawet ludzie ubodzy płacą wielokrotnie więcej. W wielu krajach 40%-50% uchodzi za stawkę normalną.
Co prawda ostatnio słychać głównie o obniżaniu podatków, ale według I.W. jest to tylko wahnięcie trendu. W miarę postępów demokratyzacji zwykli ludzie coraz skuteczniej wyrażają swoje potrzeby. Kiedyś oczekiwali głównie bezpieczeństwa i sądu. Potem chleba. Dziś chcą edukacji, opieki zdrowotnej i gwarantowanych dochodów, także w przypadku choroby, starości i bezrobocia. W ciągu stu lat te żądania wzrosły dramatycznie. Udział podatków w ogólnych kosztach produkcji musiał więc także dramatycznie wzrosnąć.
Podatki przez jakiś czas rosną, potem zaś następuje polityczna reakcja prowadząca do ich obniżenia, a potem znów rosną. Dwa kroki w górę i jeden w dół. W długim okresie mamy więc stały proces obniżania zysków wewnątrz światosystemu.

Od 200 lat ludzie powszechnie wierzyli, że jeśli będą popychali państwo do odpowiedniego działania, to będzie dobrze. Dziś ludzie już nie wierzą, że dzięki mądrej władzy będzie dostatniej, bezpieczniej i bardziej sprawiedliwie. Idea postępu znikła (według I.W.) jak bańka mydlana. Idea postępu była zaś potężnym czynnikiem stabilizującym. W jej imię ludzie ufnie patrzyli w przyszłość i włączali się w działania zbrojne. Ludzie biedni i upośledzeni spokojnie znosili swój los, słuchali się władzy, wykonywali rozkazy, godzili się na samoograniczenia, bo wierzyli, że dzięki temu los się wszystkich poprawi i oni też skorzystają. A dziś już nie wierzą, więc każdy myśli o sobie. I mają ku temu powody. Nawet biznesmeni boją się o przyszłość. Od początku istnienia światosystemu przedsiębiorcy wierzyli, że jeśli będą mieć nowe dobre pomysły, to wcześniej czy później nieuchronnie się wzbogacą.
Co prawda nigdy nie było tyle pomysłów co obecnie, ale zanikła ufność, więc także cierpliwość.

Większość obywateli uważa, że państwo powinno im zapewnić bezpieczeństwo, także na rynku. Państwo zaś nie potrafi opanować współczesnego rynku, więc wycofuje się z gospodarki i wmawia ludziom, że kapitalizm jest to wolny rynek. Tymczasem - według I.W. - nie jest to prawdą. Wolny rynek nigdy w kapitalizmie nie istniał. Kapitalizm opierał się zawsze na monopolach i protekcjonizmie, ponieważ tylko na monopolach i chronionym rynku można zrobić prawdziwe pieniądze.

Nasz światosystem doznaje już pewnych turbulencji. Przykładem jest terroryzm. Dawniej tu i tam mieliśmy rewolucjonistów, tu i tam zdarzały się zamieszki, ale jednak wiedzieliśmy z grubsza, do czego zmierzają przeciwnicy systemu. Dziś wrogowie lub domniemani wrogowie są wszędzie, ale nikt nie kontroluje systemu i nit już nie umie istotnie na niego wpływać. Najwybitniejsi ekonomiści nie przewidzieć co się stanie jutro. I muszą być zaskoczeni, bo budują prognozy zgodnie z regułami działania światosystemu, który jest już wypierany przez chaos. A chaotycznych zdarzeń przewidzieć się nie da.
Przebieg wojny z terroryzmem nie jest normalny. Grupka szaleńców wprawiła w histeryczne drżenie najpotężniejsze mocarstwo.

Wraz z odchodzeniem starego światosystemu obserwujemy malenie hegemonii Stanów Zjednoczonych. W 1945 wszystko w USA produkowano bardzo tanio, tak że po przewiezieniu do dowolnego kraju kosztowało to mniej niż miejscowe. A już w latach 60. USA zaczęły importować samochody z Japonii i Niemiec. Od 1945 USA nie wygrały żadnej wojny. Mają najpotężniejszą armię, ale już nie dość silną, żeby naprawdę wygrywać wojny. Po Wietnamie USA stworzyły całą sieć instytucji partnerstwa - Komisję Trójstronną, G7, Davos i jednocześnie rozruszały kampanię na rzecz nierozprzestrzeniania broni atomowej. W zamian oferowały światu ideologię rozwoju, która twierdziła, że dzięki aktywności państw wspieranych przez USA wszędzie na świecie ludziom będzie się coraz lepiej żyło.
Obecnie obserwujemy również rozwój Chin i Indii, które stanowią 1/3 ludzkości. Ich gwałtowny rozwój może zniszczyć równowagę świata.

Kapitalizm może istnieć kiedy dobrze radzi sobie 20% ludzkości, a 80% radzi sobie źle. Nie może zaś funkcjonować kiedy dobrze radzi sobie 60%, bo wtedy znikają konieczne rezerwy pracy, a wraz z nimi wartość dodatkowa.

Co z tego wyniknie nie wiemy. Coś całkiem innego. Na pewno wiemy tylko, że wyczerpaliśmy te mechanizmy rozwoju, które przez 500 lat pchały nas do przodu. Doszliśmy zaś do rozstajów.