Nauka i wiara

Anonim (konto usunięte)

Autor tekstu: Grzegorz Filip
Artykuł pochodzi - co zadziwiające - z Racjonalisty.

"Nauka i wiara"

Dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy - tak nazywa wiarę i rozum Jan Paweł II w encyklice Fides et ratio. Oba równie potrzebne do lotu, tymczasem wciąż powszechny jest stereotyp walki religii z nauką i bohaterski mit nauki walczącej z zabobonem religii. Na polskich uniwersytetach dość powszechnie utrzymuje się XIX-wieczny paradygmat nauki autonomicznej, otwartej na nowe wyzwania, metody, teorie, obszary badawcze, zamkniętej zaś na fakt, że wiedzę można także zdobywać innymi sposobami niż naukowy.

Wykłady niektórych uczonych, szczególnie z dziedziny filozofii, nauk politycznych i socjologii, ale nie tylko, inkrustowane bywają antyreligijnymi jeremiadami i dygresjami antyklerykalnymi. Uważa się w niektórych środowiskach, że postępowy oświecony uczony w imię racjonalizmu i autonomii badań upoważniony jest do takich zachowań. Trudno powiedzieć, jak wielu naukowców podziela to przekonanie, jakkolwiek by jednak było, powszechność zjawiska wydaje się być zastanawiająca. Znamienna była tu dyskusja nad wprowadzeniem teologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, która pokazała nie tylko wrogość wielu filozofów i socjologów do religii, nie tylko emocjonalizm i niedorzeczność wielu argumentów, lecz także pokutujący wciąż tradycyjny inteligencki antyklerykalizm i przekonanie, że uczony powinien walczyć z religią. Przedszkola zostały już przez kler opanowane, szkoły także, teraz kolej na uniwersytety - wołał jeden z poznańskich profesorów filozofii na łamach gazety uczelnianej.

Różne są źródła przekonania o nieprzezwyciężalności konfliktu między nauką i religią. Można je sprowadzić do kilku kategorii: mity i przesądy, niewiedza (jedno wynika z drugiego), obciążenia ideologiczne (wojujący ateizm i antyklerykalizm), uprzedzenia, urazy i kompleksy na tle religii. Zwykle przyczyny te nakładają się chyba na siebie i przenikają.

Cywilizacja nauki i techniki
Presja wywierana w przeszłości przez Kościół na naukę jest mitem. Kościół przyczynił się przede wszystkim do rozwoju nauki, nie do jej hamowania, a fakty przeciwne należały do incydentów. Imperatyw rozwoju poznania wynikał w chrześcijaństwie z biblijnego nakazu czynienia sobie ziemi poddaną. Panowanie nad zasobami ziemi musiało być bowiem poprzedzone wszechstronnym poznaniem i naukowym zrozumieniem przyrody. Chrześcijańska Europa przejęła wiele zdobyczy cywilizacyjnych ze Wschodu. W odróżnieniu jednak od niego, tu nie istniały religijne ani kulturowe bariery rozwoju nauki i techniki. Gdyby z jakichś powodów w chrześcijaństwie zwyciężyła herezja św. Franciszka, mówiącego, że człowiek jest elementem przyrody i odrzucającego panowanie ludzkie nad światem żywym, inaczej potoczyłyby się losy nauki europejskiej. To dzięki chrześcijaństwu więc cywilizacja atlantycka stała się jedyną w swoim rodzaju cywilizacją nauki i techniki.

A zaczęło się to nie w epoce odrodzenia, jak się często uważa, lecz w średniowieczu. Ten sam podstawowy impuls - pisze Robert Nisbet - który popchnął Akwinatę do interpretowania Arystotelesa i innych klasycznych myślicieli, przywiódł też Bacona, Grosseteste'a i Teodoryka z Freiburga do wzniesienia na fundamencie obserwacji oraz logiki klasycznych konstrukcji nauki. Rozwijane one były potem w wiekach następnych, kiedy to trwało "owo krewniacze sprzysiężenie chrześcijaństwa i nauki". Kiedy dzisiejsi fizycy i kosmolodzy ze swych odkryć naukowych wywodzą przekonanie o istnieniu Boga i boskiego porządku świata, czynią to samo, co czynili Kopernik, Newton, Boyle czy Harvey.

Pismo Święte i przyroda
Chrześcijaństwo sprzyjało rozwojowi nauki także z innych powodów. Teologia chrześcijańska popychała badacza do poznania doświadczalnego raczej niż do spekulacji. Chrześcijańska koncepcja poznania świata przyczyniła się więc do rozwoju nauk przyrodniczych, w których tak istotny jest eksperyment, zbieranie i porządkowanie faktów. Myśliciele średniowieczni przekonani byli przy tym raczej o racjonalności świata, co sprzyjało imperatywowi jego racjonalnego badania. Jeśli świat nie jest chaosem, a logiczną strukturą, możemy tedy szukać praw i zasad, jakie nim rządzą.

Nauka, która rozwijała się w Europie w wiekach średnich i w okresie renesansu nie była więc ani zagrożeniem dla religii, ani też nie miała swych źródeł w tendencjach antyreligijnych. Co stało się potem? W XVII wieku - pisze Steven Shapin - nie istniało nic takiego jak nieuchronny konflikt między nauką i religią. Istniały natomiast rozbieżności między "poglądami niektórych filozofów przyrody a interesami pewnych instytucji religijnych".

Pogląd o wrogości Kościoła do nauki wywiedziony bywa z niedokładnie lub wybiórczo zapamiętanych historii Giordana Bruna i Galileusza. W sprawie Bruna oddajmy głos ojcu Aleksandrowi Mieniowi, nieżyjącemu już dziś kapłanowi rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, który pisze: Proces ten i kara śmierci dla Bruna kładą się ciężkim piętnem na urzędnikach rzymskiej kurii XVII wieku. Było to przestępstwo, którego nikt nie może usprawiedliwić. Jednakże należy tutaj podkreślić, że Bruno padł ofiarą nie tyle swoich naukowych teorii, ile w pierwszej kolejności jako człowiek niebezpieczny politycznie, heretyk i przeciwnik kurii. Zakaz na literaturę Kopernikańską nastąpił dopiero szesnaście lat po jego śmierci.

Kiedy mówi się o nauce i religii, przywoływany jest przykład Galileusza, mędrca z Pizy, męczennika nauki, walczącego z religijnym zabobonem. Tymczasem Galileusz, człowiek głęboko wierzący, nie przeciwstawiał się religii, bo geocentryzm nie był przedmiotem nauczania religijnego. Sprawa Galileusza miała raczej charakter ideologiczny i polityczny, a przedmiotem rozprawy sądowej była niesubordynacja uczonego wobec postanowień władz kościelnych, nie zaś posądzenie o herezję. Nie miejsce tu, by kreślić obszerny kontekst tej sprawy, dość że pozostaje ona przypadkiem odosobnionym. Teza o wrogości Kościoła do nauki nie jest prawdziwa. Kościół nigdy też nie wypowiedział słów, które usłyszał skazany przez rewolucję francuską na gilotynę chemik Lavoisier. Przewodniczący trybunału rewolucyjnego, posyłając Lavoisiera na śmierć miał powiedzieć: "Republika nie potrzebuje uczonych".

Skądinąd, to właśnie Galileusz twierdził, że dwie prawdy: wiara i nauka, nie mogą pozostawać w sprzeczności. Pismo Święte i przyroda pochodzą od Słowa Bożego - pisał w liście do Benedetto Castellego w roku 1613. Pierwsze, jako podyktowane przez Ducha Świętego, a ta druga, jako wierna wykonawczyni nakazów Bożych. Dziś papież cytuje słowa Galileusza w swej encyklice i dokonuje rehabilitacji tego zasłużonego dla ugruntowania naukowej metodologii badacza przyrody.

Spontaniczna kreatywność
Siedemnastowieczny konflikt nauki i wiary wynikać mógł, jak pisze Michał Heller, z nadmiernego zinstytucjonalizowania myśli kościelnej, bądź, jak twierdzi Whitehead, z odmienności metod dochodzenia do prawdy w refleksji naukowej i religijnej (z jednej strony religijna intuicja, z drugiej obserwacja i logiczna dedukcja). Warto pamiętać, że okres reformacji nie sprzyjał pozytywnym reakcjom hierarchii kościelnej na nowe odkrycia przyrodnicze. Najistotniejsze było jednak to, że odkrycia owe wywracały do góry nogami dotychczasowy pogląd na świat i człowieka, i to nie tylko Kościół nie umiał się z tym pogodzić. Cała siedemnastowieczna filozofia, sztuka, literatura stanowią świadectwo zagubienia człowieka wobec chaosu, jaki przyniosło nowe przyrodoznawstwo. Człowiek nie jest już królem przyrody, Ziemia nie jest już centrum Wszechświata. Są drobinami rzuconymi w bezkresne przestrzenie kosmosu, gdzie nie ma góry i dołu, symetrii, początku i końca. Postawmy się w sytuacji człowieka sprzed 400 lat!

Wszystko to jednak nie musi umniejszać wiary. Makrokosmos obserwowany przez lunetę, mikrokosmos obserwowany przez mikroskop ujawniają strukturę i funkcje zaprojektowane w sposób doskonały, celowy i piękny, mądry i nieprzypadkowy. Odkrycie dowodu na przypadkowość w przyrodzie nie oznacza, że Boga nie ma - powiada Timothy Ferris. Uważam - pisze dalej - że bardziej odpowiedni jest pogląd, iż Bóg stworzył wszechświat z zainteresowania spontaniczną kreatywnością, że chciał, by przyroda sprawiała niespodzianki, tworzyła zjawiska, których nawet on sam nie mógłby przewidzieć. Oryginalny to i zabawny pogląd, ale czemu nie?

Wiele nieporozumień bierze się nadal z niewiedzy i anachronicznego podejścia do religii. Z niewiedzy wynikają np. twierdzenia, że Kościół katolicki zwalcza ewolucjonizm, co nie jest prawdą. Wielu filozofów chrześcijańskich krytykuje natomiast neodarwinizm, rozciągający zasady ewolucji na wszystko: gwiazdy, umysły i programy komputerowe oraz darwinizm społeczny i kulturowy (sprzeczny skądinąd z nauką Darwina), wg którego ewolucji podlegają kultury, religie, ideologie, pojęcia, teorie, idee, procesy ekonomiczne.

Lęk przygodności i Sens egzystencji
Wielu przyrodników ma dziś neutralny bądź przychylny stosunek do religii. Mniemanie, iż jakimkolwiek przyrządem naukowym - teleskopem, mikroskopem czy akceleratorem - można zadać cios wierze, uważam za powierzchowne, zaś konflikt nauki z religią za pozorny - pisze astronom Michał Różyczka. Wyniki badań naukowych (w tym obserwacji astronomicznych) są bowiem całkowicie neutralne wobec najgłębszych zagadnień religijnych. Religijnie nieobojętny staje się dopiero nasz stosunek do zdobywanej wiedzy - mówi astronom.

Podobnie wypowiada się Leszek Kołakowski: Nawet jeśli porządek religii i porządek nauki nie dają się mierzyć według jednakowych kryteriów, nie znaczy to, że są ze sobą sprzeczne. (...) religia i nauka mogą współistnieć. Każda z nich odpowiada innym potrzebom duchowym i społecznym. Religia zaspokaja potrzebę racji ostatecznej. Umożliwia nam ostateczne uzasadnienie naszych przekonań bez popadania w regressus ad infinitum i bez narażania się na zarzut arbitralności.(...) Bóg nadaje naszej egzystencji sens, ratując przed lękiem przygodności. Z kolei sprawne funkcjonowanie życia społecznego jest niemożliwe do wyobrażenia bez rozwiniętych technologii i możliwości przewidywania, które posiadamy dzięki nauce.

Żadna nauka nie potrafi udowodnić, że Boga nie ma - pisze archeolog Karol Myśliwiec. W naturze ludzkiej tkwi immanentnie potrzeba transcendencji, niezależnie od tego, do jakiego ideału dąży konkretna osoba. Wiara jest łaską, a nie nauką, nie opiera się więc na dowodach natury empirycznej, lecz ma źródło w poszukiwaniu doskonałości. W tym względzie nie przeczy nauce, wręcz przeciwnie, znakomicie ją uzupełnia. Nie bez pewnego zdziwienia prasa zachodnia odnotowała ostatnio, że większość wybitnych amerykańskich badaczy kosmosu - od konstruktorów rakiet po kosmonautów - to ludzie głęboko wierzący i praktykujący. Wiara nie tylko nie przeszkadza im w uprawianiu nauki, ale wręcz wzbogaca ich sferę duchową, która jest przecież motorem wszelkiej twórczości.

Religia jako magia
Zdziwienie prasy zachodniej, o którym wspomina autor powyższego cytatu, udzieliło się także prasie polskiej. Po publikacji artykułu Naukowcy a religia w USA w listopadowym numerze "Świata Nauki" z ubiegłego roku, pojawiły się w "Polityce" teksty Edwina Bendyka i Stanisława Mrówczyńskiego. U pierwszego z autorów roi się od określeń: "zadziwiające" i "zdumiewające", gdy mowa o wierzących uczonych, i co chwilę pojawia się modne dziś słowo fundamentalizm. Nie pamięta się o tym, że wielu uczonych w przeszłości było ludźmi wierzącymi. Z najwybitniejszych wymieńmy tu Łomonosowa, Eulera, Pasteura, Faradaya, Roentgena, Ohma czy Maxwella. Problem w tym, że zwykle przekonani jesteśmy o wyjątkowości czasów w których żyjemy. W całej historii nauki religijni uczeni byli czymś normalnym, w wieku XX mają być zjawiskiem zdumiewającym. Stanisław Mrówczyński zatem nie przypomina sobie, by kiedykolwiek spotkał wierzącego naukowca i nie wierzy w religijną motywację badań naukowych, ani w to, że rozumność i celowość odkrywana w przyrodzie przez dzisiejszych uczonych mogą pogłębić w nich wiarę w Boga tak samo, jak pogłębiały ją w Koperniku, Newtonie, Keplerze czy Kartezjuszu.

Mrówczyński prezentuje przy tym charakterystyczne dla ateizmu rozumienie religii jako magii, jako irracjonalizmu. Póki nie rozumiemy istoty zjawisk przyrodniczych, skłonni jesteśmy wierzyć w ich nadprzyrodzony charakter, gdy już je wyjaśnimy i zrozumiemy, zasłona tajemnicy opada. Piorun, to przecież nie jest każąca ręka Boga, tylko banalne zjawisko atmosferyczne. Według takiego sposobu myślenia, rozszerzanie się obszaru wiedzy powoduje kurczenie się domeny wiary. Wiara byłaby więc niewiedzą, przesądem, ignorancją. Taki sposób jej rozumienia utrwalił się jako klisza w wyniku wieloletniej propagandy antyreligijnej, rozpoczętej w dwudziestoleciu międzywojennym przez Boya i innych "postępowych" publicystów, a kontynuowanej po wojnie przez komunistów, dziś przez środowiska skrajnie liberalne. Według tej kliszy propagandowej nie ma różnicy między religią, magią, spirytyzmem, wiarą w UFO i wyginaniem łyżeczek. Wszystkie one są kultem nierozumu.

Inny rodzaj wiedzy
Tymczasem wiara nie bierze się z niewiedzy. Jest innym rodzajem wiedzy. Znakomicie pisze o tym Jerzy Andrzej Chmurzyński: Wiedza naukowa nie jest jedyną formą osobistej wiedzy człowieka. Tu wymienia m.in. wiedzę zdobytą na drodze przekazu kulturowego i tradycji, własnego doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego, wiedzę religijną i wiedzę tajemną. Pisze zatem dalej: Człowiek, któremu zależy na własnym poziomie intelektualnym, powinien starać się o zharmonizowanie wszystkich tych rodzajów osobistej wiedzy. Nie jest wprawdzie możliwe stworzenie z niej jednego, całkowicie spójnego systemu poglądów (...), jednak powinien unikać irracjonalizmu. Jeśli jest zarazem inteligentem i wyznawcą którejś z religii monoteistycznych, powinien (...) pamiętać, że ma wielki komfort życia w europejskiej cywilizacji judeochrześcijańskiej, z którą blisko jest związany islam, co - w przeciwieństwie do pogaństwa (reprezentowanego u nas choćby przez ruch Hare Kriszna) - pozwala mu na posiadanie rozumnej wiary, zasadniczo niesprzecznej z wiedzą naukową (gdyż "wiara" w taką sprzeczność jest albo anachroniczna, albo wynika z nieporozumienia). Powinien też dbać o swą wiedzę religijną.

W eseju Dobre i niedobre powody, by wierzyć, napisanym w formie listu do swojej dziesięcioletniej córki, Richard Dawkins wykłada tezę, że jedynym dobrym uzasadnieniem przekonań są świadectwa, za złe uzasadnienia uważa natomiast tradycję, autorytet i objawienie. Jakie masz na to dowody? - pyta za każdym razem, gdy słyszy jakiś sąd. Wiara jest tu więc znowu nierozumem. Rozumu bronić trzeba przeciw wierze.

Wiara przynagla rozum
Jak to się więc dzieje, że w swej ostatniej encyklice, przywołanej na początku tego tekstu, papież wzywa do obrony rozumu? W świetle wiary, która dostrzega ostateczny sens w Jezusie Chrystusie, pragnę gorąco zachęcić filozofów - pisze Jan Paweł II - zarówno chrześcijańskich, jak i innych, aby zachowali ufność w zdolności ludzkiego rozumu i nie stawiali nazbyt skromnych celów swej refleksji filozoficznej. (...) To wiara przynagla rozum, aby przekraczał wszelkie bariery izolacji i nie wahał się ponosić ryzyka w poszukiwaniu wszystkiego, co piękne, dobre i prawdziwe.

W innym miejscu papież postuluje: (...) obecna relacja między wiarą a rozumem domaga się wysiłku wnikliwego rozeznania, ponieważ zarówno rozum, jak i wiara zostały zubożone i osłabione w swych wzajemnych odniesieniach. Rozum, pozbawiony wsparcia ze strony Objawienia, podążał bocznymi drogami, na których istniało ryzyko zagubienia jego ostatecznego celu. Wiara, pozbawiona oparcia w rozumie, skupiła się bardziej na uczuciach i przeżyciach, co stwarza zagrożenie, że przestanie być propozycją uniwersalną.

Kluczowym pojęciem encykliki Fides et ratio jest pojęcie prawdy. Do jej poznania wiedzie wiele dróg. Prawda przyrodnicza nie jest przy tym zagrożeniem dla religii, gdyż autorem świata badanego przez nauki przyrodnicze jest Bóg. Nie ma sprzeczności między prawdą zdobywaną rozumem a prawdą objawioną, obie pochodzą bowiem od tego samego Boga. Tak więc człowiek poznający przyrodę ma także szansę poznać jej Stwórcę. Papież zachęca ludzi wierzących do poznawania współczesnego przyrodoznawstwa i do czynnego uprawiania nauk przyrodniczych. Tak się też dzieje. Na uniwersytetach katolickich działają wydziały przyrodnicze, a słynne Obserwatorium Watykańskie jest ważnym ośrodkiem badań astronomicznych. Nauki przyrodnicze inspirują metody badań i język teologii. Przyrodoznawstwo ma jednak swoje ograniczenia i nie może dać pełnej prawdy o świecie. Światopogląd współtworzą także inne komponenty. Jednym z nich jest wiara i refleksja religijna.